विश्व वातावरण दिवस वातावरण संरक्षण र संरक्षणको लागि विश्वव्यापी चेतना जगाउन र यस कार्यलाई बढावा दिनजुन ५ अर्थात् जेठ २२ गतेमा मनाइने वार्षिक कार्यक्रम हो । २०२३ मा विश्व वातावरण दिवसले वातावरणीय समस्याहरुलाई सम्बोधन गर्न र ब्यक्ति, समुदाय र सरकारहरुलाई अर्थपूर्ण कार्यहरु गर्न प्रोत्साहित गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न जारी राख्दछ । विगतका बर्षझै यस वर्ष पनि विश्व वातावरण दिवस मनाईदँछ । यस वर्ष विश्व वातावरण दिवसको बिषयवस्तु अभियानअन्र्तगत “प्लास्टिक प्रदूषणको समाधान”मा केन्द्रित रहेको छ ।

यस दिन विभिन्न संघ संस्थाहरुले मानिसहरुलाई संलग्न गर्न र सकरात्मक प्रभाव पार्न पे्ररित गर्न विश्वभरि विभिन्न गतिविधिहरु र पहलहरु हन्छन् । यस्ता गतिविधिहरुमा वृक्षारोपण अभियान, सरसफाई अभियान, शैक्षिक कार्यक्रमहरु, नीति वकालत र सामुदायिक संलग्नता प्रयासहरु समावेश हुन्छन् । सरकारहरु, गैर—सरकारी संस्थाहरु,     व्यवसायहरु र व्यक्तिहरु दिगो अभ्यासहरुलाई बढावा दिने र वातावरणीय चुनौतीहरुलाई सम्बोधन गर्न कर्यव्रमहरुमा भाग लिन्छन् । विश्व वातावरण दिवस २०२३ ले   व्यक्ति र संघ संस्थाहरुलाई उनीहरुको वातावरणीय पद चिह्नमा प्रतिविम्वित गर्न र यस जीवधारी ग्रह पृथ्वीमा उनीहरुको प्रभावलाई कम गर्ने तरिकाहरु अन्वेषण गर्न अवसर प्रदान गर्दछ । यसले पारिस्थितिक प्रणालीको पुर्नस्थापना र संरक्षण, जलवायु परिवर्तन न्यूनीकरण, जैविक विविधताको संरक्षण र आफ्नो दैनिक जीवनमा दिगो अभ्यासहरु अपनाउन योगदान दिन सबैलाई कार्य गर्न अव्हान गर्दछ ।

आजको विश्व प्लास्टिकले ढाकिएको अवस्थामा छ । वैज्ञानिक अध्ययन अनुसार प्रत्येक वर्ष ४०० मिलियन टनभन्दा बढी प्लास्टिक उत्पादन गरिन्छ, जसमध्ये आधा एक पटक मात्रप्रयोग गर्न डिजाइन गरिएको छ । जसमध्ये १० प्रतिशत भन्दा कम मात्र पुनःप्रयोग हुन्छ । अनुमानित १९ देखि २३ मिलियन टन ताल, नदी र समुद्रमा समाप्त हुन्छ । आज प्लास्टिकले हाम्रो ल्यान्डफिलहरु बन्द गर्छ, समुद्रमा दहन हुन्छ र विषाक्त धुवाँमा फैलिन्छ । जसले यसग्रहको लागि सबैभन्दा ठूूलो खतरा मानिन्छ । त्यतिमात्र होइन, प्लास्टिकजन्य पदार्थले हामीले खाने खानेकुरामा, हामीले पिउने पानीमा र हामीले सास फेर्ने हावामा पनिअस्तित्व जमाइरहेको छ भन्ने धेरै कम मानिसलाई मात्र जानकारी होला । प्लास्टिकको सानो रुप वा अंश माइव्रmो प्लास्टिकले आफ्नो बाटो खोज्छ र हाम्रा कोषभित्र सम्म पनि पुग्छ ।
धेरै प्लास्टिक उत्पादनहरुमा खतरनाकतत्वहरु हुन्छन् । जसले मानवको स्वास्थ्यदेखि लिएर पृथ्वीमा रहेका विभिन्न प्राणीहरुलाई नकरात्मक असर पार्दछ । यस विषय अन्तर्गत समाधान गर्न नसक्ने समस्या पनि होइन । समस्या समाधान गर्न बैज्ञानिक तरिकाहरु धेरै छन् । र, धेरै पहिले बाटनै प्रयासहरु हुँदै आइरहेका छन् ।

प्लास्टिक प्रदूषणको समाधानको लागि सरकार, कम्पनी र अन्य सरोकारवालाहरुबाट तिव्र गतिमा कामगर्न सार्वजनिक र राजनीतिक दवाबको वृद्धि हुन अहिले सबैभन्दा आवश्यक रहेको छ । त्यसो भयो भने विश्ववातावरण दिवसको महत्वलाई विश्वको हरेक कुनाबाट परिचालन गर्न कार्यलाई जोड दिन्छ । विश्व वातावरण दिवस २०२३ ले कसरी देश, व्यावसाय र व्यक्तिहरुले सामग्रीलाई अझदिगो रुपमा प्रयोग गर्न सिकिरहेका छन् भनेर देखाउनेछ । एक दिन प्लास्टिक प्रदूषण इतिहास हुनेछ भन्ने आशा प्रदान गर्दछ ।

प्लास्टिक प्रदूषण र यसले स्वास्थ्य, अर्थतन्त्र र वातावरणमा पार्ने हानिकारक असरहरुलाई वेवास्ता गर्न सकिँदैन तत्काल कारबाही आवश्यक छ । एकै समयमा हामीलाई साँचो, प्रभावकारी र बलियो समाधानहरु चाहिन्छ । प्लास्टिक प्रदूषण समाधान गर्न एक व्यापक र बहुपक्षीय दृष्टिकोण आवश्यक छ । व्यक्तिगत, सामुदायिक, कर्पोरेट र सरकारी स्तरमायी सामाधानहरु लागू गरेर, हामीले प्लास्टिक प्रदूषण कम गर्न र हाम्रो वातावरण संरक्षणमा महत्वपूर्ण प्रगति गर्न सक्छौं ।

समग्रमा, विश्व वातावरण दिवस २०२३ ले आउँदो पुस्ताका लागि स्वास्थ्य र दिगो भविष्य सुनिश्चित गर्दै वातावरण संरक्षण र पुर्नस्थापना गर्न सचेतना, प्रेरणादायी कार्य र सहकार्यलाई बढावा दिनको लागि विश्बव्यापी मञ्चको रुपमाकार्य गर्दछ । आजैदेखि प्लास्टिकको प्रयोगलाई न्यूनीकरण गर्दै दिवसलाई सार्थक बनाऔँ ।

(लेखक : नागार्जन माध्यमिक विद्यालय, सर्माली, बैतडीका जीव विज्ञान विषयका शिक्षक हुनुहुन्छ ।)