तम्बाकू र निकोटिन उत्पादनहरूमा उद्योगका चालहरू उजागरगर्दै”ले विश्वभरि तम्बाकू उद्योगले अपनाउने रणनीतिहरूलाई सार्वजनिक गर्ने उद्देश्य राखेकोछ ।नेपालमा पनि तम्बाकू र निकोटिन उत्पादन तथा सेवनले स्वास्थ्य, सामाजिक र आर्थिकक्षेत्रमा गम्भीर असर पारिरहेकोछ । यसलेखमा नेपालमा तम्बाकूर निकोटिन उद्योगका चालहरू, तिनलेयुवाहरू र आमजनतालाई कसरी आकर्षित गरिरहेका छन्, रत्यसको नियन्त्रणकालागि भएका प्रयास र चुनौतीहरूलाई विश्लेषण गरिएको छ ।
नेपालमा तम्बाकू र निकोटिन उद्योगको स्थिति
नेपालमा तम्बाकू र निकोटिन उत्पादनहरू जस्तै चुरोट, गुट्खा, खैनी, पानमसला लगायतका चपाउने सुर्तीजन्यपदार्थहरू व्यापकरूपमा प्रयोगमा छन् ।यीउत्पादनहरूको बजार नेपालमा ठूलोछ र केहीहदसम्म निर्यातपनि हुन्छ । यद्यपि स्वास्थ्यका दृष्टिले यी पदार्थहरू अत्यन्त हानिकारक छन् र मुखक्यान्सर, फोक्सोरोग, हृदयघात लगायतकारोगको जोखिम बढाउँछन् ।विश्वस्वास्थ्य संगठनले पनि चपाउने सुर्तीजन्यपदार्थलाई क्यान्सरसँग जोडेर चेतावनी दिएकोछ ।नेपालमा तम्बाकू उद्योगले आफ्नो उत्पादनलाई युवाहरू र नयाँग्राहकहरूलाई आकर्षित गर्न विभिन्न प्रविधि र रणनीतिहरू अपनाउँदै आएकोछ । यसमा रंगीन प्याकेजिङ, स्वादयुक्तउत्पादनहरू, र सामाजिक सञ्जाल मार्फत प्रवर्द्धन समावेशछन् । यस्ताचालहरूले तम्बाकूसेवनलाई सामान्य र आकर्षक देखाउने काम गर्छन्, जसले युवाहरूलाई सजिलै प्रभावित पार्छ ।
उद्योगकाचालहरू : आकर्षणकोमुखौटा
तम्बाकू उद्योगले निम्नर णनीतिहरू प्रयोगगरेर आफ्नो उत्पादनलाई आकर्षक बनाउने प्रयास गर्छ:
- रंगीन र आकर्षकप्याकेजिङ : तम्बाकू उत्पादनहरूमा आकर्षक रंग र डिजाइन प्रयोगगरी युवाहरूलाई लक्षित गरिन्छ ।नेपालमा पनि चुरोट र गुट्खाप्याकेटमा ठूलो र रंगीन चित्रात्मक चेतावनी भएतापनि उद्योगले अझैपनि आकर्षक प्याकेजिङमा जोडदिएको पाइन्छ ।
- स्वाद र सुगन्धमा विविधता:निकोटिन र तम्बाकू उत्पादनहरूमा विभिन्न स्वादथपेरयुवाहरूलाई आकर्षित गर्ने प्रयास हुन्छ ।नेपालमापनि गुट्खा र पानमसला जस्ता पदार्थमा स्वादयुक्त विकल्पहरू पाइन्छन्, जसले नयाँ प्रयोग कर्तालाई आकर्षित गर्छ ।
- प्रचार-प्रसार र सामाजिक सञ्जालको प्रयोग : तम्बाकू उद्योगले सामाजिक सञ्जाल, भिडियोप्लेटफर्म र अन्यडिजिटल माध्यमहरूमा विज्ञापन गरेर युवाहरू लाई लक्षित गर्छ ।नेपालमा यस्ता प्रविधिको प्रयोग बढ्दैगएकोछ, जसलेनियन्त्रणमा चुनौती थपेको छ।
- कमउमेरका समूहमा पहुँच:उद्योगले विशेषगरी किशोर–किशोरीरयुवाहरूलाई लक्षितगर्दै उत्पादनहरू सजिलै उपलब्ध गराउने प्रयास गर्छ ।नेपालमा पनि विद्यालय नजिक र सार्वजनिक स्थानमा तम्बाकू उत्पादनको सजिलै उपलब्धता रहेको छ।
नेपालमा सुर्तिजन्य पदार्थ सेवन दर (consumption rate) सम्बन्धमा नेपाल सरकारको २०२०को नेपाल ड्रगयुजर्स सर्वेक्षण अनुसार देशमा करिब १३०,४२४जना मानिसहरूले सुर्तिजन्य पदार्थ सेवन गरिरहेका छन् र वार्षिक वृद्धिदर ५.०६प्रतिशतरहेकोछ । योतथ्यांकलाई आधारमान्दा, २०२४ को मध्यसम्ममा नेपालमा सुर्तिजन्यपदार्थ सेवन गर्नेहरूको संख्या करिब १५६,८२१ पुगेको अनुमान गरिएकोछ । यसलेदेखाउँछ कि नेपालमा सुर्तिजन्य पदार्थसेवन दर निरन्तर बढ्दो छ र विशेषगरी युवावर्गमा योसमस्या बढी देखिएको छ। विश्व स्वास्थ्य संगठन (WHO) ले नेपालमा मदिरा तथा नशालु पदार्थनियन्त्रण र उपचारसेवाहरू सुदृढपार्नका लागि कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरिरहेको छ, जसमा डिटक्सिफिकेशन, हर्मरिडक्सन, र पुनर्स्थापनाकार्यक्रमहरू समावेश छन् ।यसरी, नेपालमा सुर्तिजन्यपदार्थ सेवनको दर बढिरहेको छ र यसलाई नियन्त्रणगर्न प्रभावकारी नीति, जनचेतना, र उपचारसेवाहरूको आवश्यकताछ । WHO का प्रत्यक्ष नेपालका लागि अद्यावधिकदरहरू नभएपनि राष्ट्रिय सर्वेक्षण र सरकारी तथ्यांकले यो प्रवृत्ति स्पष्ट पार्दछन् ।
तम्बाकूसेवनको प्रभाव
नेपालमा तम्बाकू सेवनले स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पुर्याउने तथ्यांकहरू बढ्दै गएका छन् ।मुखक्यान्सर, फोक्सोक्यान्सर, मुटुरोग, श्वासप्रश्वाससम्बन्धी समस्या र अन्यदीर्घकालीन रोगहरू तम्बाकूसेवनसँग जोडिएका छन् । साथै, तम्बाकूसेवनले सामाजिक र आर्थिक क्षेत्रमापनि नकारात्मक प्रभाव पार्छ । परिवारको आर्थिक स्रोत तम्बाकू खरिदमा खर्चहुनु, कामगर्नेक्षमतामा कमी, रस्वास्थ्य उपचारमा बढी खर्चहुनु जस्ता समस्या देखिन्छन् ।
नेपालमा तम्बाकू नियन्त्रणका प्रयासहरू
नेपालमा सुर्तिजन्यपदार्थ र लागुऔषधसेवन नियन्त्रणका लागि कडा कानुनी व्यवस्था रहेको छ । विशेषगरी, “सुर्तिजन्यपदार्थ (नियन्त्रणरनियमनगर्ने) ऐन, २०६८”लेधुम्रपान र सुर्तिजन्य पदार्थको उत्पादन, बिक्री, वितरण तथा सेवनलाई नियन्त्रण गर्ने स्पष्ट प्रावधानहरू राखेकोछ । यस ऐनको उद्देश्य मानव स्वास्थ्यमा पर्ने हानिकारक प्रभावलाई न्यूनिकरण गर्नु र सर्वसाधारणको स्वास्थ्य, सुविधा तथा आर्थिक हितको संरक्षण गर्नुहो । ऐनले सार्वजनिक स्थलमा धुम्रपानमा रोक लगाउने, प्याकेजिङमा स्वास्थ्य चेतावनी अनिवार्य गर्ने, विज्ञापन र प्रवर्द्धनमा प्रतिबन्ध लगाउने लगायतका प्रावधानहरू समेटेकोछ ।नेपाल सरकारले तम्बाकू र निकोटिन उत्पादन नियन्त्रणकालागि विभिन्न कानुनी र नीतिगत कदम चालिएकोमध्ये मुख्यप्रयासहरू यसप्रकार छन्:
- स्वास्थ्य चेतावनी र प्याकेजिङ नियमन: नेपालमा तम्बाकू उत्पादनको प्याकेटमा ९० प्रतिशतभन्दाबढी भागमा चित्रात्मक स्वास्थ्य चेतावनी अनिवार्य गरिएकोछ, जसले प्रयोगकर्तालाई तम्बाकूसेवनका हानिकारक प्रभावबारे सचेत बनाउने उद्देश्य राख्छ ।
- विक्रिवितरणमा प्रतिबन्ध : काठमाडौँ महानगरपालिका सहित केहीस्थानीयतहले चपाउने सुर्तीजन्यपदार्थको विक्रीवितरणमा रोक लगाएका छन् ।यसले तम्बाकू उत्पादनको पहुँचलाई सीमितगर्ने प्रयास हो ।
- कानुनी व्यवस्थापन र नीति निर्माण: उद्योग, वाणिज्य तथा आपूर्तिमन्त्रालयले तम्बाकू उद्योगसम्बन्धी नीति र कानुनहरू पुनरावलोकन गरी नयाँरणनीति बनाउनेकाम गरिरहेको छ।यसले तम्बाकू उद्योगलाई नियमनगर्ने र स्वास्थ्य सुरक्षामा जोडदिने लक्ष्य राख्छ ।
- जनचेतना कार्यक्रमहरू: स्वास्थ्य मन्त्रालय र विभिन्न गैरसरकारी संस्थाले तम्बाकू सेवन विरुद्ध जनचेतनाअभियान सञ्चालन गर्दै आएका छन् ।युवाहरूलाई तम्बाकूको हानिकारक प्रभावबारेजानकारी गराउने र तिनलाई तम्बाकूबाट टाढाराख्ने प्रयासहरू तीव्र पारिएको छ ।
चुनौतीहरू र प्रभावकारी कार्यान्वयनका दृष्टिकोण
नेपालमा तम्बाकू नियन्त्रणका प्रयासहरू भएपनि प्रभावकारी कार्यान्वयन र अनुपालनमा थुप्रै चुनौतीहरू छन् :
- अधिकार र रोजगारीको द्विविधा: तम्बाकू उद्योगमा आश्रित साना र मध्यमव्यवसायहरूछन् जसले रोजगार प्रदान गर्छन् । यसले पूर्णप्रतिबन्ध वा कडानियमनमा विरोध र द्विविधा उत्पन्न गरेको छ ।
- अनौपचारिक बजार रतस्करी: नेपालमा तम्बाकू उत्पादनको अनौपचारिक बजार रतस्करी व्यापकछ, जसले कानुनी नियन्त्रणलाई कमजोर बनाउँछ ।विशेषगरी भारतीय बजारमा प्रतिबन्धित उत्पादनहरू नेपालबाट तस्करी हुनेगरेको पाइन्छ।
- नियमन र निगरानीकोअभाव : स्थानीयतहमा तम्बाकू नियन्त्रणका नियमहरूभएपनि तिनको प्रभावकारी निगरानी र कार्यान्वयन कमजोर छ । यसले नियम उल्लङ्घनलाई बढावा दिएको छ ।
- उद्योगको प्रवर्द्धन र विज्ञापन : डिजिटल माध्यम र सामाजिक सञ्जालमा तम्बाकू उद्योगको प्रवर्द्धनलाई नियमन गर्न अझै पर्याप्त कानुनी संरचना र प्रविधि उपलब्ध छैन ।
सुधारका लागि सुझावहरू
नेपालमा तम्बाकू र निकोटिन उत्पादन नियन्त्रणलाई प्रभावकारी बनाउन निम्न कदमहरू आवश्यक छन् :
- कडा कानुनी व्यवस्था र कार्यान्वयन: तम्बाकू उद्योगका सबै प्रकारका उत्पादनमा कडा नियमन र प्रतिबन्ध लगाउनुपर्नेछ ।अनौपचारिक बजार रतस्करी नियन्त्रणकालागि विशेष निगरानी प्रणाली विकास गर्नुपर्छ ।
- स्थानीयतहसँग समन्वय: स्थानीय सरकारलाई तम्बाकू नियन्त्रणमा सशक्त बनाउन, नियमहरूको कडाइका साथ कार्यान्वयन र निगरानी गराउन आवश्यकछ ।
- जनचेतना र शिक्षा: विद्यालयदेखि समुदायसम्म तम्बाकूसेवनका हानिकारक प्रभावबारे व्यापक शिक्षा र जनचेतना कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नुपर्छ ।
- वैकल्पिक रोजगारी र उद्योग पुनर्संरचना: तम्बाकू उद्योगमा आश्रित जनशक्तिलाई वैकल्पिक रोजगारीका अवसर उपलब्ध गराउने र उद्योगलाई स्वास्थ्यमैत्री उत्पादनतर्फ लैजाने नीति बनाउनुपर्दछ।
- डिजिटल प्रवर्द्धनमा नियन्त्रण : सामाजिक सञ्जाल र अनलाइन प्लेटफर्महरूमा तम्बाकू उत्पादनको विज्ञापन र प्रवर्द्धनलाई कडाइकासाथ नियमन गर्न कानुनी व्यवस्था आवश्यक छ ।
निष्कर्ष
नेपालमा तम्बाकू र निकोटिन उद्योगले अपनाएका आकर्षक रणनीतिहरूले युवाहरू र आमजनतालाई सजिलै प्रभावित पारिरहेको छ।यसले स्वास्थ्यमा गम्भीर जोखिम उत्पन्नगरेको छ।यद्यपि सरकार र स्थानीयतहले तम्बाकू नियन्त्रणमा विभिन्न प्रयास गरिरहेका छन्, प्रभावकारी कार्यान्वयन र अनुपालन अझै चुनौतीपूर्ण छ।“आकर्षणको मुखौटा हटाउँदै”भन्ने विश्वतम्बाकू निषेध दिवस २०८२ को विषयले नेपालमा तम्बाकू उद्योगका चालहरू उजागर गर्दै जनचेतना र नीति सुधारमा जोडदिनुपर्ने आवश्यकतालाई स्पष्ट पार्दछ।यसले तम्बाकू सेवन घटाउन र स्वस्थ समाज निर्माणमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्ने छ।नेपाल सरकारले सुर्तिजन्य पदार्थ र लागु औषध नियन्त्रणका लागि नियमावली तथा निर्देशिका पनि जारी गरेको छ जसले ऐनको प्रभावकारी कार्यान्वयनमा सहयोग पुर्याउँछ। यस्तै, स्वास्थ्य मन्त्रालयले सुर्तिजन्य पदार्थ सेवनबाट हुने रोगको रोकथाम, उपचार र जनचेतना कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्दै आएको छ। तर, कानुनी प्रावधानहरूको प्रभावकारी कार्यान्वयन र अनुपालनमा अझै चुनौतिहरू छन्, जसमा अनौपचारिक बजार, तस्करी, र प्रवर्द्धन नियन्त्रणमा कमजोरी मुख्य छन्।
स्रोतहरू:
- बीबीसी नेपाली, २०८१
- विश्व स्वास्थ्य संगठन (WHO)
- नेपाल उद्योग, वाणिज्य तथा आपूर्तिमन्त्रालयका प्रतिवेदनहरू
- राष्ट्रिय नीति तथा योजना आयोगका दस्तावेजहरू
